Kara umowna – najważniejsze informacje

Istnieje wiele, prawnych możliwości zabezpieczenia się przez skutkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań wynikających z umowy. Jednym z nich jest instytucja kary umownej, szeroko stosowanej w obrocie gospodarczym i umowach zawieranych w stosunkach B2B, choć nie tylko.

Pomimo popularności kar umownych, w praktyce zdarza się, że sposób ich uregulowania w umowie dotknięty jest błędami utrudniającymi późniejsze, efektywne dochodzenie jej od kontrahenta. Wielokrotnie dochodzi również do sytuacji, w której jedna ze stron umowy zastrzega bardzo wysokie kary umowne za naruszenia umowy o stosunkowo niewielkim wymiarze. Do całkowicie jaskrawych, lecz również występujących błędów należy także zastrzeganie kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego (czyli zobowiązania do zapłaty drugiej stronie określonej kwoty pieniężnej za świadczone przez nią usługi, wykonane dzieło, dostarczone towary etc.).

Uporządkujmy zatem podstawowe informacje na temat kar umownych.

1. Z czego wynika kara umowna?

   Źródłem obowiązku zapłaty kary umownej musi być umowa. Kara umowna nie wynika ,,z mocy prawa’’, czyli np. z ustawy. Aby można było dochodzić od drugiej strony zapłaty kary umownej, odpowiednie postanowienie musi znaleźć się w treści zawartej z nią umowy.

2. Jakie zobowiązania zabezpiecza kara umowna?
   
   Kara umowna ma za zadanie zabezpieczyć skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania NIEPIENIĘŻNEGO. Zobowiązanie niepieniężne to np. zobowiązanie do wykonania jakichś czynności, jak choćby roboty budowlane, dostawa towarów czy świadczenie różnego rodzaju usług. Zobowiązaniem niepieniężnym (czyli niemającym postaci pieniężnej) będzie także zobowiązanie do powstrzymania się od podjęcia określonego rodzaju czynności, jak choćby wyjawienia informacji poufnych powierzonych przez drugą stronę czy podjęcia działalności konkurencyjnej.Kara umowna nie zabezpiecza skutków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań pieniężnych. Temu celowi służą odsetki. Jeśli w umowie dokonamy zastrzeżenia, że opóźnienie (lub zwłoka) w zapłacie wynagrodzenia umownego rodzi obowiązek zapłaty kary umownej, to takie postanowienie będzie nieważne, czyli nie wywoła skutków prawnych.

3. Jaki jest cel wprowadzenia kary umownej do kontraktu?

   Kara umowna ma za zadanie uprościć proces dochodzenia odszkodowania od drugiej strony umowy. Wprowadzając tego rodzaju postanowienie do umowy, strony zgadzają się, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. W praktyce ma to prowadzić do sytuacji, w której wierzyciel (czyli strona, która doznała szkody z uwagi na naruszenie zobowiązania przez drugą stronę) nie musi wykazywać, że poniósł określonej wysokości szkodę i może dochodzić zapłaty umówionej kwoty kary umownej.

4. Kwota kary umownej – jak ją określić?

   Kwota kary umownej, którą ma zapłacić strona naruszająca umowę musi wynikać z treści umowy. Może ona zostać wskazana kwotowo (np. 10.000,-zł za naruszenie). Wielokrotnie kary umowne określane są za pomocą wartości procentowych odwołujących się np. do ceny czy wynagrodzenia wynikającego z umowy (np. 0,1 % wynagrodzenia wykonawcy). Obie formy są prawnie skuteczne.

   Warto pamiętać, że co do zasady kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Wierzyciel będzie mógł dochodzić wyższej kwoty, przekraczającej wysokość kary umownej aż do pełnej wysokości poniesionej szkody, wyłącznie w przypadku, gdy zostanie to zastrzeżone w treści umowy.

5. Czy kara umowna może zostać określona w dowolnej wysokości?

   Przepisy obowiązującego prawa nie  limitują wysokości kary umownej jaką mogą określić strony w umowie. Co do zasady, kara ta może zatem zostać określona w dowolnej wysokości.

   W praktyce powoduje to, że strony wielokrotnie nadużywają tej instytucji określając kary umowne o ogromnych wartościach, często mających niewiele wspólnego z wysokością uszczerbku ponoszonego przez drugą stronę umowy. ,,Zastrzeżenie takiej wyolbrzymionej kary może być nieważne od początku jako sprzeczne z naturą zobowiązania (art. 353¹ w zw. z art. 58 § 2 KC), a już na pewno będzie stanowiło podstawę jej miarkowania (art. 484 § 2 KC).’’ (tak: M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626. Wyd. 2, Warszawa 2019)

   Co z tego wynika?

   Wyolbrzymione kary umowne mogą podlegać ocenie prawnej z punktu widzenia ich ważności i skuteczności. Mogą także prowadzić do obniżenia ich wartości poprzez miarkowanie wysokości kary umownej. Zgodnie z art. 484 § 2 k.c., jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Czy zatem zastrzeganie kar umownych w rażąco wygórowanej wysokości w stosunku do stopnia uszczerbku, jaki ta kara zabezpiecza, ma sens? W mojej ocenie nie.

6. Podsumowanie

   Niewątpliwie instytucja kary umownej znacząco upraszcza proces dochodzenia naprawienia szkody poniesionej w wyniku niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania. Przy redagowaniu postanowień dotyczących kar umownych, warto zadbać o to, aby zostały sformułowane w sposób prawidłowy, pozwalający na skuteczne użycie tego zabezpieczenia w praktyce.

Adwokat Joanna Lubecka