1. Czym jest prawo opcji?
Najprościej rzecz ujmując jest to prawo opcji to wyboru pomiędzy przewidzianymi w umowie możliwościami. Sam wybór realizowany jest w drodze złożenia przez uprawnionego jednostronnego oświadczenia woli. Oświadczenie to ma charakter kształtujący, albowiem przyznaje uprawnionemu prawo do kształtowania w sposób jednostronny stosunku prawnego.
Jako przykłady praktycznego zastosowania prawa opcji można wskazać na prawo opcji w prawie autorskim oraz prawie własności przemysłowej, jak również opcje w umowach spółek z o.o. czy w umowach cywilnoprawnych, w tym kontraktach menedżerskich.
Warto pamiętać, iż prawo opcji ma jednak zawsze charakter posiłkowy w stosunku do innej czynności prawnej, czyli np. umowy łączącej strony, albowiem z reguły obejmuje tylko jeden z elementów tej umowy. Dopuszczalność zastrzeżenia przez strony w umowie prawa opcji, które nie jest wyraźnie uregulowane w przepisach prawa, wynika z tzw. swobody kontraktowej stron (art. 3531 Kodeksu cywilnego).
2. Umowa opcji i klauzule opcyjne
Gdy prawo opcji dotyczy świadczenia objętego istotnymi postanowieniami umowy głównej (tzw. essentialia negotii) mówimy o tzw. umowie opcyjnej bądź umowie opcji.
Umowa opcyji jest stosunkiem co najmniej dwustronnym, którego stronami są opcjodawca
i opcjobiorca. Na podstawie tej umowy, opcjobiorca uzyskuje uprawnienie do podjęcia decyzji co do realizacji zobowiązań wynikających z umowy, realizowanego w drodze złożenia jednostronnego oświadczenia woli. Dopóki opcjobiorca nie złoży jednostronnego oświadczenia woli, jego zobowiązanie w zakresie którego to jednostronne oświadczenie woli ma zostać złożone jest prawnie bezskuteczne. Prawo opcji ograniczone jest zazwyczaj terminem, którego upływ spowoduje wygaśnięcie prawa. Termin ten może zostać zastrzeżony w dwojaki sposób, tj. gdy prawo opcji może zostać wykonane do końca okresu wskazanego w umowie, bądź gdy prawo opcji ma być zrealizowane w konkretnej dacie.
Warto wskazać, iż w praktyce udzielenia prawa opcji dokonuje się zwykle odpłatnie. Opcjobiorca więc zwykle jest zobowiązany do zapłaty na rzecz opcjodawcy wynagrodzenia w postaci tzw. premii opcji. Ma ona na celu zachowanie równowagi kontraktowej pomiędzy stronami.
3. Prawo opcji i klauzule opcyjne – przykłady zastosowania
Praktyka obrotu wskazuje, że z zastosowaniem prawa opcji możemy mieć do czynienia w szczególności w umowach takich jak: kontrakty menedżerskie, umowy leasingu, umowy spółki z o.o.
Przedmiotem opcji w kontraktach menedżerskich może być przyznanie menedżerowi prawa nabycia określonej liczby udziałów lub akcji w określonej spółce po uzgodnionej cenie i po upływie oznaczonego w umowie czasu. Jednoczesne uzależnienie tego uprawnienia od efektywnego działania na rzecz spółki jest w istocie środkiem służącym motywowaniu menedżerów do należytego wykonywania przez nich swoich obowiązków, osiągania celów założonych przez spółkę oraz pozytywnego oddziaływania przez nich na wyniki działalności gospodarczej prowadzonej przez spółkę.
Umowa opcji to również umowa leasingowa, która umożliwia korzystającemu nabycie własności przedmiotu leasingu po upływie czasu jego trwania.
Prawo opcji, w postaci m.in. opcji kupna oraz sprzedaży pojawia się również w umowach spółek
z ograniczoną odpowiedzialnością. Cechą charakterystyczną prawa opcji stosowanego w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest przyznanie uprawnionemu możliwości, ale nie obowiązku nabycia udziałów. Umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może stanowić, że uprawniony
z opcji ma prawo sprzedaży albo kupna udziałów po określonej cenie i w konkretnym terminie. Często strony różnicują wysokość ceny w zależności od momentu realizacji prawa opcji.
Na gruncie umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością możemy wyróżnić dwa podstawowe rodzaje opcji:
- opcję kupna, która stanowi w istocie prawo uprawnionego do żądania od zobowiązanego zbycia mu udziałów po określonej w umowie cenie;
- opcję sprzedaży, która stanowi prawo uprawnionego do żądania odkupienia od niego udziałów po określonej w umowie cenie.
W praktyce obrotu pojawiają się również opcje wzajemne, polegające na uprawnieniu i zobowiązaniu
z opcji każdej ze stron. Wśród przedstawicieli doktryny wskazuje się, iż: „Tego typu rozwiązania mogą być pomocne w przypadku powstania impasu decyzyjnego (ang. deadlock), w sytuacji gdy w spółce jest dwóch wspólników, z których każdy posiada 50% głosów, albo gdy skład osobowy spółki jest liczniejszy, lecz istnieje możliwość podziału wspólników na jednolite dwie grupy – np. w spółkach prowadzonych przez dwie rodziny” [M. Baszczyk, Prawo opcji oraz konstrukcje na nim oparte jako ograniczenia zbywalności udziałów (akcji), MOP 2020].
Warto w tym miejscu wskazać, iż samo zastrzeżenie klauzuli opcyjnej w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie jest wystarczające dla skorzystania z prawa opcji przez uprawnionego. Na powyższe uwagę zwrócił Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 10 października 2014 roku, sygn. akt: I ACa 437/14, w którym wskazano: „aby opcje (typu put – sprzedaży lub call-zakupu) były skutecznie wykorzystane przez osobę uprawnioną, do ich realizacji musi być wykorzystany odpowiedni mechanizm (instytucja) prawa cywilnego. Sam obowiązek nabycia lub zbycia akcji, wynikający
z zawartej w umowie klauzuli opcyjnej to zatem za mało, aby wywołać pożądany przez uprawnionego skutek. Ponieważ w polskim prawie kontrakty opcyjnie nie są odrębnie uregulowane, aby zabezpieczyć skuteczne wykonanie opcji wykorzystuje się jeden z trzech mechanizmów: instytucję zawarcia umowy w trybie ofertowym, umowę zobowiązującą zawartą pod warunkiem i umowę przedwstępną”.
4. Podsumowanie
Mając na uwadze, że prawo opcji oraz związane z nim umowa opcyjna czy klauzule opcyjne nie są wprost uregulowane w przepisach polskiego prawa, strony w ramach swobody kontraktowej mogą zastosować prawo opcji, które będzie najpełniej odpowiadało realizowanym przez nie interesom. Warto jednak mieć na względzie, iż w niektórych przypadkach samo złożenie jednostronnego oświadczenia woli może być niewystarczające i wymagać zastosowania dodatkowych mechanizmów, tak jak w przypadku opcji kupna i sprzedaży w umowie spółki. Ważne zatem, aby wprowadzając klauzule opcyjne w umowach dokładnie ustalić jaki cel chcemy osiągnąć i możliwie wyraźnie uregulować sposób korzystania z prawa opcji, aby uniknąć jakichkolwiek wątpliwości na etapie jego stosowania. Nieprawidłowe sporządzenie umowy, w tym również uregulowanie pewnych kwestii w sposób niedostatecznie precyzyjny, może bowiem skutkować trudnościami w efektywnym skorzystaniu z prawa opcji.
